Typologia karabinów maszynowych – od I wojny światowej do współczesności

Od ponad stulecia karabiny maszynowe wywierają ogromny wpływ na działania wojenne. Ich skuteczność przeciwko piechocie doprowadziła nawet do wynalezienia czołgu podczas I wojny światowej, zmieniając tym samym sposób prowadzenia wojen i odgrywając kluczową rolę w kształtowaniu historii. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie karabiny maszynowe są takie same, dlatego istotne jest stosowanie właściwego nazewnictwa. Przez lata broń ta ciągle ewoluowała dostosowując się do charakteru konfliktu zbrojnego czy też teatru działań.

CKM – klasyczny ciężki karabin maszynowy (Original HMG – Heavy Machine Guns)

Początkowo, termin „ciężki karabin maszynowy” odnosił się do broni charakteryzującej się znaczną masą, przystosowanej do prowadzenia ognia z solidnej podstawy, na przykład trójnogu, trójnogu lub na podstawie saneczkowej. Waga samego karabinu mieściła się w przedziale od 14 do 20 kg, natomiast całego zestawu (z uwzględnieniem podstawy, dodatkowego wyposażenia i ewentualnego chłodziwa) mogła przekraczać 60 kg, bez uwzględnienia amunicji.

Głównym celem ciężkich karabinów maszynowych było niszczenie grupowych celów żywych, środków ogniowych, lekko opancerzonego sprzętu oraz celów powietrznych lecących nisko. Dzięki swojej dużej masie, umieszczaniu na solidnej podstawie (co zapewniało stabilność broni) oraz zastosowaniu mechanizmów kierunkowych i podniesieniowych, ciężkie karabiny maszynowe były zdolne do precyzyjnego prowadzenia ognia bezpośredniego na odległość do 1000 m, a także ognia pośredniego, pogłębionego i rozproszonego na odległościach od 1000 do 2500 m. Dużą szybkostrzelność praktyczną osiągano dzięki zastosowaniu luf chłodzonych cieczą.

Ciężkie karabiny maszynowe stanowiły pierwsze typy karabinów maszynowych w historii, sięgając czasów projektu Hiram Maxima z 1884 roku. Były one bardzo popularne w pierwszej połowie XX wieku, zwłaszcza podczas dwóch światowych konfliktów.

Średnie karabiny maszynowe (MMG – Medium Machine Guns)

Podczas II wojny światowej pojawiły się średnie karabiny maszynowe jako bardziej mobilna odmiana ciężkiego karabinu maszynowego. W polskiej nomenklaturze wojskowej nie ma dla nich osobnej kategorii; poszczególne modele są zaliczane do ciężkich karabinów maszynowych (ckm) lub mniejszych, uniwersalnych karabinów maszynowych.

Średnie karabiny maszynowe nie oferują tak silnego ognia ciągłego jak chłodzone wodą ckm-y, ale ich wszechstronność i mobilność okazały się niezwykle skuteczne. Były wystarczająco lekkie, aby być przenoszonymi przez żołnierzy piechoty (w przeciwieństwie do ciężkiego karabinu maszynowego, który wymagał montażu na platformie bojowej, aby zapewnić stabilność operacyjną). Pojedynczy żołnierz mógł nawet samodzielnie strzelać z tego karabinu. Niemniej jednak, ze względu na swoje gabaryty, do pełnej skuteczności nadal wymagały obsługi przez kilku żołnierzy (np. w czasie transportu jeden z nich przenosił karabin, inny trójnóg, a kolejny amunicję). MMG były chłodzone powietrzem i zasilane taśmą amunicyjną.

Przykładem średniego karabinu maszynowego jest amerykański M1919A4, który stał się podstawową bronią amerykańskich sił zbrojnych w czasie II wojny światowej, oraz radziecki SG-43, który po 1943 roku masowo wprowadzono do jednostek gwardyjskich Armii Czerwonej, a później do innych jednostek, włączając w to Wojsko Polskie. SG-43 i jego pochodne przez długi czas były na wyposażeniu państw bloku wschodniego ich sojuszników.

LKM – lekki karabin maszynowy (LMG – Light Machine Gun)

Lekkie karabiny maszynowe, ze względu na swoje osiągi i masę, mieszczą się pomiędzy ciężkimi karabinami maszynowymi a ręcznymi karabinami maszynowymi. Waga LKM-u, w zależności od źródła, oscyluje między 9-12 lub 10-14 kg. Były one zasilane amunicją karabinową, korzystając z taśm amunicyjnych lub wymiennych magazynków, i były przystosowane do prowadzenia ognia z lekkiej podstawy, czyli dwójnogu. Większość lkm-ów działała na zasadzie krótkiego odrzutu lufy z zamkiem zamkniętym.

Pomimo że pierwsze lkm-y pojawiły się już przed I wojną światową, ich właściwy rozwój miał miejsce na początku tego konfliktu. Decyzja o wprowadzeniu lżejszej broni maszynowej była motywowana potrzebą zwiększenia mobilności tego rodzaju broni, co pozwalałoby na wykorzystywanie jej jako wsparcia dla nacierającej piechoty. Choć LKM-y były wykorzystywane w niewielkiej skali w trakcie II wojny światowej, po zakończeniu tego konfliktu, ten typ karabinu maszynowego stopniowo wyszedł z użycia.

Do najbardziej znanych przedstawicieli lekkich karabinów maszynowych zalicza się Lewisa, który był podstawowym lkm-em armii brytyjskiej podczas I wojny światowej. Ten karabin był także wykorzystywany przez inne armie sojusznicze Ententy. Część badaczy do tej klasy również zalicza brytyjski karabin maszynowy Bren, chociaż zgodnie z polską nomenklaturą jest on już klasyfikowany do ręcznych karabinów maszynowych.

RKM – ręczny karabin maszynowy (AR – Automatic Rifle)

Ręczny karabin maszynowy stanowi najlżejszy typ klasycznego karabinu maszynowego, o masie do około 10 kg. Jest on zaprojektowany do prowadzenia ognia z lekkiej dwunożnej podstawy. RKM-y są wyposażone w lufę chłodzoną powietrzem i najczęściej zasilane z wymiennych magazynków.

W porównaniu z ciężkimi karabinami maszynowymi, ręczne karabiny maszynowe charakteryzują się mniejszą szybkostrzelnością praktyczną oraz zasięgiem, ale oferują znacznie większą mobilność. Służą do prowadzenia ognia punktowego krótkimi seriami strzałów (zazwyczaj 3-6 strzałów) i są wykorzystywane jako broń wsparcia dla drużyn piechoty. Do skutecznej obsługi wymaga co najmniej dwóch osób – celowniczego i ładowniczego. Niemniej jednak, w sytuacjach wyjątkowych, może być obsługiwany także przez jedną osobę.

Odróżnianie lekkich karabinów maszynowych od ręcznych karabinów maszynowych jako dwóch oddzielnych kategorii jest charakterystyczne dla polskiej terminologii wojskowej. W innych krajach zazwyczaj traktuje się je jako jedną kategorię, używając obu nazw jako synonimów.

Pierwsze projekty broni tego typu powstały jeszcze przed I wojną światową, na przykład duński Madsen, jednak ich popularność znacznie wzrosła w trakcie tego konfliktu, szczególnie za sprawą francuskiego Chauchata. Jednakże, do najbardziej znanych ręcznych karabinów maszynowych zalicza się amerykański M1918 Browning Automatic Rifle (BAR), który stał się ikoną II wojny światowej. Na podstawie amerykańskiej licencji, w latach 30. w Polsce, Szwecji i Belgii opracowano własne konstrukcje oparte na tej broni, jak na przykład polski Browning wz. 1928.

Obecnie do kategorii ręcznych karabinów maszynowych zalicza się również karabin Heckler & Koch M27 Infantry Automatic Rifle (IAR), który jest używany przez Korpus Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonych (USMC).

UKM – uniwersalny karabin maszynowy (GPMG – General Purpose Machine Gun)

Koncepcja stworzenia uniwersalnego karabinu maszynowego, łączącego cechy ciężkiego karabinu maszynowego i ręcznego karabinu maszynowego, pojawiła się w okresie międzywojennym. Idea ta opierała się na uniwersalizacji broni strzeleckiej, co miało przyczynić się do rozwiązania problemów związanych z posiadaniem różnych typów karabinów maszynowych przystosowanych do różnych sytuacji taktycznych. Wprowadzenie uniwersalnego karabinu maszynowego miało za zadanie redukcję kosztów, uproszczenie produkcji i ułatwienie szkolenia żołnierzy. Uniwersalność tego typu broni uzyskiwana była poprzez możliwość prowadzenia ognia zarówno z ciężkiej trójnożnej podstawy (typowej dla ckm-ów), jak i z lekkiej dwunożnej (typowej dla rkm-ów). Zastosowanie szybko wymiennej lufy chłodzonej powietrzem (którą można było wymienić po przegrzaniu na zapasową) oraz zasilania taśmowego zapewniało większą szybkostrzelność praktyczną w porównaniu do rkm-ów, jednocześnie redukując masę w stosunku do ckm-ów.

Pierwszymi, którzy wprowadzili broń tego typu na uzbrojenie, byli Niemcy w 1934 roku, budując MG34, a następnie rozwijając ją dalej jako MG42. W czasie II wojny światowej pozostałe państwa trzymały się swoich odrębnych konstrukcji odróżniając ckm od rkm. Jednak po wojnie wzrosło zainteresowanie uniwersalnymi karabinami maszynowymi, co w szybkim tempie doprowadziło do całkowitego wycofania z uzbrojenia ckm-ów oraz marginalizacji rkm-ów. Po wojnie Alianci, bazując na MG34 i MG42, wytworzyli szereg powojennych uniwersalnych karabinów maszynowych, z których wiele jest używane do dziś. Na ich podstawie powstały m.in. jugosłowiańskie Zastava M5, austriackie MG74, ale także belgijskie FN MAG oraz amerykańskie M60 czy M240 czy radzieckie rodzina karabinów PK/PKM.

Charakterystyczną cechą uniwersalnych karabinów maszynowych jest lufa z możliwością szybkiej wymiany, przystosowana do różnych nabojów karabinowych o pełnej mocy, takich jak 7,62×51 mm NATO, 7,62×54 mmR , 7,5×54 mm francuski , 7,5×55 mm szwajcarski i 7,92×57 mm Mauser.

W Wojsku Polskim od pierwszej dekady XXI wieku używany jest UKM-2000 produkowany przez Zakłady Mechaniczne „Tarnów” S.A. Jeśli karabin jest używany jako rkm, taśma o pojemności 100 naboi jest przechowywana w blaszanej skrzynce amunicyjnej przyłączonej pod komorą zamkową broni (masa skrzynki z taśmą 3,9 kg). Jako ckm karabin jest używany z taśmą o pojemności 200 naboi (skrzynka amunicyjna jest w takim przypadku ustawiana obok broni, masa skrzynki 8 kg).

SAW – Squad Automatic Weapons

W polskiej terminologii brak jest odpowiedniego określenia dla klasy „Squad Automatic Weapons” (SAW), która stanowi połączenie cech ręcznego karabinu maszynowego i uniwersalnego karabinu maszynowego. W latach 70. XX wieku postanowiono opracować broń zasilaną taśmowo, która konstrukcyjnie zbliża się do uniwersalnego karabinu maszynowego, ale jest zasilana amunicją pośrednią – lżejszą i mniejszą. Ten rodzaj amunicji jest także powszechnie dostępny, ponieważ karabiny SAW używają tego samego typu amunicji co pozostali członkowie drużyny (na przykład 5,56 × 45 mm NATO), co czyni je efektywnym i potężnym wyborem.

Najbardziej znanym przedstawicielem tej kategorii jest belgijski karabin FN Minimi oraz jego pochodne, takie jak amerykański M249. Lista użytkowników Minimi stale się wydłuża, co sprawia, że jest to bezdyskusyjnie najbardziej rozpowszechniony karabin maszynowy na świecie.

WKM – Wielkokalibrowy karabin maszynowy

Oddzielną kategorią karabinów maszynowych są wielkokalibrowe karabiny maszynowe, zasilane amunicją wielkokalibrową o kalibrze mieszczącym się w przedziale od 12 do 20 mm. Najpowszechniejszym kalibrem w tej kategorii jest 12,7 mm (0.50 cala), spotykane są także kalibry 13,2 mm, 14,5 mm, 15 mm oraz 20 mm (chociaż obecnie ten ostatni kaliber zalicza się do działek).

Początki wielkokalibrowych karabinów maszynowych można śledzić w próbach Francji podczas I wojny światowej, gdzie próbowano opracować broń zdolną do zwalczania nieprzyjacielskich sterowców. Następnie, karabiny maszynowe tego typu znalazły zastosowanie jako broń pokładowa samolotów i pojazdów oraz jako broń przeciwlotnicza oraz wsparcia bezpośredniego piechoty. Najbardziej popularnymi konstrukcjami wielkokalibrowych karabinów maszynowych są Browning M2 i M2HB (USA), zwane „pięćdziesiątkami”, oraz DSzK (ZSRR) – oba o kalibrze 12,7 mm, używane w czasie II wojny światowej.

>>> Czytaj także: Browning M2 – karabin maszynowy używany od stu lat <<<

Obecnie armie na całym świecie nadal korzystają z wielkokalibrowych karabinów maszynowych, w tym różnych odmian Browning M2HB czy DSzKM, który posiada również swojego następcę w postaci wkm NSW. W Polsce, od 1999 roku, w Zakładach Mechanicznych „Tarnów”, produkowany jest 12,7 mm wielkokalibrowy karabin maszynowy WKM-B.

Te karabiny stanowią nową kategorię broni, określaną na zachodzie jako „HMG (Modern) – Heavy Machine Guns”. Służą one głównie do zwalczania siły żywej przeciwnika ukrytej za lekkimi osłonami, lekko opancerzonymi celami naziemnymi, nisko latającymi celami powietrznymi oraz celami nawodnymi, na odległościach do 1500 m, a także celami powietrznymi na odległościach do 2000 m.