Wieloletnie wysiłki dyplomatyczne oraz reformy przeprowadzone w różnych obszarach, w tym w sferze obronności, przyniosły efekty w postaci przyjęcia Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Od tego momentu Polska korzysta z gwarancji bezpieczeństwa wynikających m.in. z artykułu 5 Traktatu, a także zobowiązana jest do stałego utrzymywania i rozwijania własnych zdolności obronnych oraz udzielania pomocy innym sojusznikom. Proces przystąpienia do NATO był wynikiem długotrwałych działań, które miały różne momenty i wymagały znaczących wysiłków.
Polska droga do członkostwa w NATO, z uwagi na uwarunkowania polityczne, rozpoczęła się dopiero w latach 90. XX wieku. Przed tym okresem, pozostając pod wpływem radzieckim, Polska była członkiem Układu Warszawskiego – organizacji założonej w 1955 roku jako odpowiedź Moskwy na przyjęcie Republiki Federalnej Niemiec do NATO. Jednakże, należy zauważyć, że ta przynależność była przede wszystkim formalna, bowiem sygnatariuszy tego porozumienia od dawna łączyły ścisłe powiązania ze Związkiem Radzieckim. Ponadto w wielu krajach bloku wschodniego znajdowały się radzieckie garnizony wojskowe. W przeciwieństwie do NATO w Układzie Warszawskim mniejsze państwa były marginalizowane, a kolegialne procedury decyzyjne miały charakter fasadowy. Układ Warszawski w rzeczywistości stanowił ofensywny blok wojskowy, a hegemonia ZSRR obejmowała wszystkie obszary aktywności państw członkowskich mających ograniczoną suwerenność.
>>> Czytaj także: Zimna Wojna – stosunki ZSRR i USA w ramach bipolarności <<<
Proces likwidacji Układu Warszawskiego rozpoczął się w 1990 roku, gdy ministrowie spraw zagranicznych państw-stron Układu zgodzili się na restrukturyzację struktur wojskowych sojuszu 1 października. Kolejnym etapem było zobowiązanie państw-sygnatariuszy UW i NATO do deklaracji braku wrogich zamiarów wobec siebie podczas paryskiego szczytu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 19 listopada 1990 roku. Ostatecznie, 31 marca 1991 roku w Moskwie nastąpiło rozwiązanie struktur militarnych Układu Warszawskiego, zaś 1 lipca 1991 roku podpisano protokół o jego likwidacji. Należy podkreślić, że mimo formalnej likwidacji Układu Warszawskiego, wojska radzieckie pozostawały na terytorium Polski do końca 1993 roku.
Początek drogi do Sojuszu
Mimo wymienionych przeszkód o charakterze politycznym, pierwszy formalny kontakt Polski z NATO miał miejsce w Brukseli już 21 marca 1990 roku, w trakcie wizyty ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w siedzibie Sojuszu. Należy zauważyć, że do spotkania doszło gdy Polska była formalnym członkiem Układu Warszawskiego. W trakcie tej wizyty polski minister przekonywał państwa członkowskie NATO, aby Sojusz włączył kwestie dotyczące bezpieczeństwa Europy Środkowej do swojej strategii. Reakcją na tę prośbę było zorganizowanie w Londynie w dniach 5-6 lipca 1990 roku szczytu NATO, podczas którego podjęto decyzję o rozpoczęciu współpracy wojskowej oraz bezpośrednich kontaktów poprzez nawiązanie dialogu politycznego z państwami Bloku Wschodniego.
>>> Czytaj także: Dwa militarne bieguny Zimnej Wojny – powstanie NATO i Układu Warszawskiego <<<
Po oficjalnym rozwiązaniu Układu Warszawskiego w Polsce, na Węgrzech i w Czechosłowacji nasiliło się przekonanie, że poza NATO nie ma innej stabilnej międzynarodowej gwarancji bezpieczeństwa. W związku z tym, od jesieni 1991 roku polski rząd oraz instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo narodowe rozpoczęły prace koncepcyjne i przygotowawcze w celu przygotowania kraju do członkostwa w NATO. W dniach 11-12 marca 1992 roku, podczas wizyty Sekretarza Generalnego NATO, Manfreda Wörnera, w Polsce padły słowa zachęty, w których stwierdzono, że „drzwi do NATO są otwarte”. W kontekście tych działań, w listopadzie 1992 roku podpisano dwa dokumenty: „Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” oraz „Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej„, w których podkreślono priorytet integracji z Europą Zachodnią, szczególnie z Wspólnotami Europejskimi i Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego.
Do debaty na temat akcesji Polski do NATO włączył się również prezydent Lech Wałęsa. Już podczas swojej wizyty w siedzibie NATO z 3 lipca 1991 roku, prezydent zapewniał, że zbliżenie z NATO nie ma na celu osłabienia ZSRR. Ponadto, 1 września 1993 roku w liście do Manfreda Wörnera stwierdził, że dążenie Polski do włączenia się w struktury NATO jest jednym z priorytetów polityki zagranicznej kraju.
W dniu 10 stycznia 1994 roku, podczas szczytu NATO w Brukseli, przyjęto „Dokument Ramowy Partnerstwa dla Pokoju„, który stanowił zaproszenie dla państw byłego bloku wschodniego. Już po dwóch dniach prezydenci Czech, Słowacji, Węgier oraz Polski zaakceptowali opracowany program Partnerstwa dla Pokoju, mający na celu zbliżenie struktur obronnych tych państw do standardów obowiązujących w Sojuszu, umożliwienie udziału we wspólnych manewrach wojskowych oraz w operacjach pokojowych i humanitarnych prowadzonych na całym świecie. Dokument ten zawierał również postulaty dotyczące przejrzystości w planowaniu obronnym, alokacji budżetów wojskowych oraz skutecznej demokratycznej kontroli nad siłami zbrojnymi.
Następnym etapem w procesie przystąpienia Polski do NATO było podpisanie deklaracji o przystąpieniu do Programu przez premiera Waldemara Pawlaka w dniu 2 lutego 1994 roku. Pomimo początkowych obaw dotyczących proponowanej formuły akcesji do struktur Sojuszu, program ten okazał się niezwykle istotny, znacząco wpływając na sposób myślenia elit politycznych o kwestiach bezpieczeństwa.
>>> Czytaj także: Udział Polski w operacji pokojowej ISAF <<<
1 grudnia 1994 roku opracowano „Studium o Rozszerzeniu NATO„, które zawierało precyzyjne i jasne, chociaż nieformalizowane, kryteria, jakie należało spełnić, aby uzyskać akces do struktur NATO. Wśród tych kryteriów znalazły się: demokratyczne zasady rządzenia, uwzględniające pluralizm polityczny, gospodarka oparta na zasadach wolnego rynku oraz cywilna kontrola nad siłami zbrojnymi. Ponadto NATO oczekiwało przestrzegania praw człowieka oraz utrzymania dobrych relacji z sąsiadami.
Prosta droga do Sojuszu
W lipcu 1994 roku Polska jako pierwsze państwo przyjęła indywidualny „Program Partnerstwa z NATO” (IPP), co stanowiło kolejny krok na drodze do integracji z Sojuszem.
W kolejnych latach liczba wspólnych inicjatyw w ramach programu Partnerstwa dla Pokoju wzrosła do 400 rocznie. Pierwsze wielostronne manewry w ramach tego programu odbyły się w Polsce pod nazwą „Cooperative Bridge 94” na poligonie w Biedrusku. Uaktywniono zadania Biura Łącznikowego przy ambasadzie w Brukseli i wydzielono z niego Komórkę Planowania i Koordynacji dla Pokoju w Mons, w siedzibie wojskowego dowodzenia NATO.
29 stycznia 1996 roku Polska jako pierwsza spośród państw kandydujących została zaproszona przez Sekretarza Generalnego NATO do udziału w indywidualnym dialogu z Sojuszem. Zaproszenie to zostało formalnie przyjęte 8 lutego 1996 roku, a prace w ramach dialogu rozpoczęły się już podczas szczytu w Madrycie. Niemniej jednak, praktyczny proces przystąpienia Polski do struktur NATO rozpoczął się 4 kwietnia 1996 roku po przedstawieniu Sojuszowi „Indywidualnego Dokumentu Dyskusyjnego w sprawie rozszerzenia NATO„. Dokument ten w znaczącej mierze przedstawiał Polskę jako godnego partnera na arenie międzynarodowej, podkreślając także nasze zaangażowanie w misje pokojowe.
>>> Czytaj także: Udział Polski w operacji „Enduring Freedom” <<<
Podczas szczytu NATO w Madrycie, który odbył się 8 lipca 1997 roku, Sojusz podjął decyzję o zaproszeniu Polski, Czech i Węgier do negocjacji dotyczących członkostwa. Decyzja ta była poprzedzona burzliwymi dyskusjami wśród przywódców państw członkowskich.
Zaproponowana Deklaracja o Euroatlantyckim Bezpieczeństwie i Współpracy zawierała zobowiązanie Sojuszu do podpisania protokołu akcesyjnego z państwami kandydującymi podczas najbliższej sesji Rady Północnoatlantyckiej, przewidzianej na 16 grudnia 1997 roku. Zakończenie procesu akcesyjnego planowano przed 50. rocznicą powstania NATO w kwietniu 1999 roku.
1 sierpnia Parlament RP przyjął specjalną uchwałę, akceptującą zaproszenie do rozmów akcesyjnych. Na wniosek Rady Północnoatlantyckiej, rozmowy te rozpoczęły się 24 września 1997 roku i trwały przez sześć tygodni, obejmując cztery sesje rozmów, uzupełnione spotkaniem ekspertów w sprawie ochrony informacji. W trakcie tych negocjacji strona polska zadeklarowała pewne ogólne ustalenia dotyczące spraw wojskowych i obronności. Po pierwsze, wyrażono pełne poparcie dla Koncepcji Strategicznej NATO oraz gotowość do jej aktywnego udziału. Po drugie, wyrażono zainteresowanie udziałem w pracach Grupy Planowania Nuklearnego oraz innych organów Sojuszu. Po trzecie, potwierdzono poparcie dla programu Partnerstwa dla Pokoju oraz zadeklarowano chęć współpracy z OBWE w dziedzinie bezpieczeństwa, również z państwami spoza NATO. Po czwarte, wyrażono gotowość do współpracy w ramach nowych form partnerstwa NATO-Rosja i NATO-Ukraina. Po piąte, zobowiązano się do podjęcia działań mających na celu przekazanie swoich sił operacyjnych do dyspozycji NATO. Po szóste, zadeklarowano uczestnictwo we wszelkiego rodzaju strukturach wojskowych Sojuszu oraz w planowaniu obronnym.
Ostatnia prosta
Ostatnim etapem procesu akcesji było podpisanie Protokołu Akcesyjnego w Brukseli dnia 16 grudnia 1997 roku przez państwa kandydujące: Polskę, Węgry i Czechy. Po podpisaniu protokołów rozpoczął się proces ratyfikacji postanowień wynikających z tych dokumentów, który był niezbędny przed oficjalnym przystąpieniem tych państw do Sojuszu.
>>> Czytaj także: Wojsko Polskie w czasie II wojny w Zatoce Perskiej <<<
Zakończeniem procesu akcesji i spełnieniem wszystkich formalności wynikających z protokołów akcesyjnych był dzień 26 lutego 1999 roku, kiedy to prezydent RP Aleksander Kwaśniewski podpisał akt przystąpienia Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Oficjalną datą włączenia się Polski w struktury NATO uznaje się jednak 12 marca 1999 roku, kiedy to minister spraw zagranicznych Bronisław Geremek przekazał akt przystąpienia Polski do Traktatu Północnoatlantyckiego sekretarzowi stanu USA, Madeleine Albright, w Independecne, w stanie Missouri. W tym kontekście Bronisław Geremek podkreślał znaczenie tego wydarzenia dla Polski:, „Polska wraca na zawsze tam gdzie jest jej miejsce: do wolnego świata. Polska już nie jest osamotniona w obronie swojej wolności. Jesteśmy w NATO dla naszej i waszej wolności”. Oprócz Polski, w struktury sojuszu obronnego weszły również Węgry oraz Czechy.