14 maja 1943 roku w Sielcach nad Oką, na mocy decyzji Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, rozpoczęto formowanie 1. Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Była to pierwsza jednostka Wojska Polskiego tworzona na terenie Związku Radzieckiego podczas II wojny światowej, podporządkowana politycznie Związkowi Patriotów Polskich i dowodzona przez płk. Zygmunta Berlinga.
Dywizja została zorganizowana według wzoru sowieckiej dywizji piechoty gwardii, z niewielkimi zmianami. Chociaż oficjalnie przedstawiano ją jako oddział Wojska Polskiego, już wówczas władze Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie traktowały ją jako jednostkę podporządkowaną Moskwie. Premier gen. Władysław Sikorski uznał jej utworzenie za akt dywersji, a twórcę dywizji, płk. Berlinga, za dezertera.
15 lipca 1943 roku, w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, żołnierze nowo powstałej dywizji złożyli przysięgę wojskową. Zobowiązywali się w niej do wiernej służby nie tylko Polsce, ale również do zachowania sojuszniczej wierności Związkowi Radzieckiemu oraz do braterstwa broni z Armią Czerwoną.
>>> Czytaj także: Z łagru na front – formowanie „ludowego” Wojska Polskiego <<<
Mimo intensywnego werbunku, w sierpniu 1943 roku jednostka nadal borykała się z brakami kadrowymi — brakowało około 20% oficerów i 36% podoficerów.
30 sierpnia 1943 roku 1. Dywizja wyruszyła na front. W październiku przeszła chrzest bojowy w bitwie pod Lenino, gdzie poniosła poważne straty. Po bitwie została wycofana do rejonu Smoleńska na dalsze szkolenie.
W marcu 1944 roku dywizja przemieściła się na Ukrainę, a następnie, w ramach 1 Armii Wojska Polskiego, maszerowała na zachód. 23 lipca przekroczyła rzekę Bug, a na początku sierpnia próbowała zdobyć przyczółki na Wiśle w rejonie Dęblina. W kolejnych tygodniach walczyła o przyczółki między rzekami Wilga i Świder, a we wrześniu 1944 roku brała udział w ciężkich bojach o wyzwolenie warszawskiej Pragi.
>>> Czytaj także: Wyzwolenie Lubelszczyzny po rosyjsku – „gorące” lato i jesień 1944 roku <<<
W ostatnich miesiącach wojny dywizja uczestniczyła w walkach o Wał Pomorski, forsowała Odrę i wzięła udział w szturmie Berlina w maju 1945 roku. Za swoje zasługi została odznaczona m.in. złotym krzyżem orderu Virtuti Militari, Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy oraz radzieckimi odznaczeniami wojskowymi.
Po zakończeniu wojny dywizja powróciła do Polski i została rozlokowana w Siedlcach. Jej oddziały wykorzystano również do walki z antykomunistycznym podziemiem niepodległościowym. W latach powojennych 1. Dywizja przechodziła kolejne reorganizacje, by w 1955 roku zostać przekształconą w 1 Warszawską Dywizję Zmechanizowaną.
Powstanie 1. Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki miało olbrzymie znaczenie nie tylko militarne, ale również polityczne — zapowiadało bowiem przyszłą dominację Związku Radzieckiego nad Polską po zakończeniu II wojny światowej.