Konflikt czeczeńsko-rosyjski znany jest głównie z dwóch wojen prowadzonych przez Moskwę w latach 90. XX w. Jednakże dążenia separatystyczne czeczeńskich górali oraz rosyjski antagonizm sięgają jeszcze XIX w. a nawet końcówki XVIII w., kiedy to Północny Kaukaz dostał się strefę wpływu caratu. Prowadzone walki były krwawe i zacięte.
Geneza rosyjskiego panowania nad Kaukazem Północnym
Przez stulecia o tereny zamieszkiwane przez Czeczenów, w regionie Kaukazu Północnego, walczyło wiele mocarstw. W starożytności i we wczesnym średniowieczu tereny te penetrowały liczne plemiona, takie jak: Skifowie, Scytowie, Sarmaci, Albańczycy, Chazarowie, aż wreszcie w XIII wieku zostały podbite przez Mongołów i Tatarów. Skutkiem ciągłych podbojów było wytworzenie się jednego z najbardziej różnorodnych pod względem etnicznym obszarów świata, które spowodowane było osiedlaniem się poszczególnych plemion najeźdźców i mieszaniem z ludnością autochtoniczną. U progu czasów nowożytnych Północny Kaukaz był regionem o niezwykle złożonym układzie etnicznym. Tylko w samym Dagestanie mieszkało kilkanaście grup etnicznych, wśród nich plemiona awarskie, dargińskie i lezgińskie. Dalej na zachód w górach i na przedgórzu kaukaskim żyli Czeczeńcy i Ingusze, w górnym biegu Tereku Osetyńcy, wyżej, wokół masywu Elbrusa – Bałkarzy i Karaczajowie. Na zachodzie mieszkały plemiona czerkiesko-adygejskie i Kabardyjczycy.
Początek XVI w. dla Kaukazu Północnego oznaczał rywalizację pomiędzy państwem perskim a imperium tureckim. Po licznych wojnach i krótkich okresach pokoju, w 1555 r. został podpisany traktat pokojowy ustalający podział całego Kaukazu, gdzie jego wschodnia część znalazła się pod władzą perską, natomiast zachodnia pod kontrolą turecką. Zawarcie tego traktatu nie oznaczało jednak stabilizacji i objęcia rzeczywistej wyznaczonej kontroli nad wszystkimi regionami, jak na przykład nad obszarem dzisiejszej Czeczenii. Długa rywalizacja Turcji oraz Persji o podporządkowanie sobie ludów Kaukazu i wojny feudalne między niewielkimi księstwami kaukaskimi pozwoliły na pojawienie się w tym regionie trzeciej liczącej się siły – jaką niewątpliwie było Imperium Rosyjskie.
Podbicie przez Iwana IV Groźnego Chanatu Kazańskiego (w 1552 r.) i Astrachańskiego (1556 r.) otworzyło Imperium Rosyjskiemu drogę na Kaukaz. Pierwszym krokiem w tym kierunku był ślub Wielkiego Księcia Moskiewskiego z córką miejscowego władcy, w wyniku którego do państwa rosyjskiego włączono Kabardę. Wkrótce u ujściu Sunży do Tereku, a więc na terenie obecnej Czeczenii, Moskwa zbudowała swoją pierwszą twierdzę w tym rejonie, którą jednak pod presją Turcji była zmuszona opuścić.
W 1588 r. Rosja założyła miasto Terek, w którym rosyjscy kupcy prowadzili wymianę handlową z Wajnachami. Ponadto na równinnych ziemiach na północ od Tereku rozpoczęto osiedlać Kozaków, chcąc w ten sposób utworzyć pogranicze wojskowe. Początkowo nie dochodziło do walk z miejscową ludnością, jednak zmieniło się to za panowanie Piotra I Wielkiego, który ponownie wzmógł nacisk na Północny Kaukaz.
Gdy wojska rosyjskie były uwikłane w wojnę ze Szwecją, w 1707 r. Murat, jeden z przywódców powstania Baszkirów, przybył na teren Czeczenii i stworzył armię, która zdobyła rosyjskie miasto Terek. Buntownicy jednak szybko zostali rozbici przez pięciotysięczny korpus rosyjski, a ich przywódca został stracony w Kazaniu. Następnym krokiem Piotra I było zajęcie Dagestanu oraz Azerbejdżanu i nizinnych terenów Czeczenii. W lecie 1732 r. z nowopowstałej twierdzy Swiatoj Kriest wyruszyła pierwsza zbrojna ekspedycja rosyjska na górzyste ziemie czeczeńskie. Jednak już 7 lipca 1732 r., pięciuset osobowy oddział rosyjski pod dowództwem pułkownika Kocha, został rozgromiony przez Czeczenów dowodzonych przez Ajdemira.
Wobec niepowodzenia w 1735 r. Imperium Rosyjskie wycofało się z niedawno zdobytych nabytków przekazując je Persji w zamian za jej neutralność w wojnie z Turcją. Wówczas okazało się, iż Petersburg był za słaby aby zbrojnie opanować Kaukaz, dlatego też rozpoczął od jego ekonomicznego uzależnienia. Na Kaukaz ruszali kupcy i prawosławni misjonarze; kaukaskim feudałom, którzy godzili się przyjąć rosyjskie poddaństwo, oferowano dożywotnią rentę. Kwitło osadnictwo – wzdłuż Tereku wyrastały chutory i kozackie stanice, z którymi górale czeczeńscy prowadzili ożywiony handel, a do konfliktów dochodziło sporadycznie.
Powstania separatystyczne przeciwko rosyjskiemu caratowi
Wszystko zmieniło się w czasach Katarzyny II, kiedy w 1785 r. wybuchło w Czeczenii pierwsze powstanie antyrosyjskie. Na jego czele stanął muzułmański duchowny Uszurma z Ałdów, który przyjął imię Mansur oraz tytuł szejka. Wystąpienie było spontaniczne, górale chwycili za broń w odpowiedzi na pacyfikacje aułów i brutalność ekspedycji karnych zapuszczających się daleko za Terek.
3 lipca 1785 r. wydany został rozkaz skierowania ekspedycji wojskowej w celu pochwycenia Mansura i ukarania jego stronników. Miał tego dokonać oddział liczący ponad 3 tys. żołnierzy pod dowództwem płk. Pieri. Czeczeni, stosując walkę partyzancką, rozbili Rosjan – poległ płk Pieri, 13 oficerów oraz 740 żołnierzy. Czeczeni stracili wówczas ok. 300 ludzi. Była to pierwsza znacząca porażka wojskowa Rosjan na Północnym Kaukazie.
Jednakże po początkowych sukcesach Czeczenów, insurekcja górali szybko zaczęła przygasać. Zakończyła się w czerwcu 1791 r., gdy po bitwie pod Anapa Mansur został pojmany, a następnie zesłany na Wyspy Sołowieckie, gdzie niebawem zmarł od panującego tam surowego klimatu.
Tymczasem po zwycięstwie nad Turcją Katarzyna II w lutym 1792 r. proklamowała przyjęcie protektoratu nad ludami północnokaukaskimi. Jednakże powstanie pod wodzą Mansura, a następnie walki w Kabardzie w końcu lat dziewięćdziesiątych spowodowały korektę rosyjskiej polityki. Car Paweł I Romanow uznał, że najlepszym rozwiązaniem będzie pozostawienie ludom północnokaukaskim swobody wewnętrznego życia pod warunkiem uznania zwierzchności rosyjskiej.
Kolejny raz sprawa Czeczenii w polityce caratu powróciła po marcu 1801 r., gdy nowy car Aleksander I ustanowił z terenów Gruzji nową rosyjską gubernię. Zabieg ten spowodował, że Rosja postanowiła szybko opanować pozostałe tereny Kaukazu i Zakaukazia rozpoczynając wojny z Turcją oraz Persją.
Wojna rosyjsko-perska z 1804 r. wykazała jak wielkie znaczenie dla strategicznego położenia w regionie miała sytuacja na Północnym Kaukazie i bezpieczeństwo biegnących tamtędy szklaków komunikacyjnych. Dlatego też postanowiono rozwiązać problem dążeń separatystycznych poszczególnych grup etnicznych. Albowiem w pierwszych latach XIX w. w Czeczenii nie ustawał opór przeciw kolonizatorskim zapędom caratu. Przybierał on najczęściej formę lokalnych działań partyzanckich, pojedynczych ataków zbrojnych grup, ale czasem przeradzało się to w dłużej trwające powstania – na przykład powstania Bajbułata Tamijewa z 1805-1806, czy z 1811 r.
12 maja 1818 r. gen. Aleksej Jermołow, dowódca Samodzielnego Korpusu Gruzińskiego i zwierzchnik cywilnej administracji tego regionu, wydał rozkaz swym wojskom przekroczenia Tereku i zmuszenia zamieszkujących na prawym brzegu Czeczenów do przeniesienia się w góry. W ten sposób rozpoczęła się wojna, która miała potrwać 40 lat, albowiem taktyka surowego i krwawego ujarzmiania Czeczeni stała się jednak zadaniem niezwykle trudnym. Przez 40 lat walk, po obu stronach barykady następowały zmiany dowódców poszczególnych armii lub ugrupowań partyzanckich. Już po pierwszych ekspedycjach karnych w Czeczenii wybuchło powstanie zbrojne (1818 r.), na którego czele stanął wspomniany już Tajmijew. Stworzył on nie tylko skonsolidowaną armię, ale również zręby czeczeńskiej administracji państwowej oraz nawiązał współpracę z Dagestanem i Kabardą, czego efektem było poparcie jakiego udzielił Czeczenom duchowy przywódca dagestańskich muzułmanów Muhammad al–Jaragi. Odtąd znaczenie islamu, który podczas pierwszych wystąpień Czeczenów, nie odgrywał dominującej roli, niepomiernie rosło, aby wkrótce stać się kluczowym, bowiem po śmierci Tamijewa w 1832 r. główny ciężar dowodzenia powstaniem wzięli na siebie imamowie – Gazi-Muhammad, Gamzat-bek oraz Szamil, który został imamem Czeczenii i Dagestanu.
Charakter prowadzenia działań w Czeczenii zmienił się gdy namiestnikiem Kaukazu został w 1845 r. hrabia Michaił Woroncow, który zrezygnował z próby pokonania buntowników pod wodzą Szamila za pomocą jednego decydującego uderzenia i przystąpił do systematycznej pacyfikacji Czeczenii, która była militarną i gospodarczą oporą imamatu oraz rozbudowy systemu twierdz i umocnień. Zamiast ścigać lotne oddziały górali, żołnierze rozpoczęli systematyczne niszczenie zasiewów i stad bydła w Czeczenii, palenie aułów i wycinanie lasów. Zaczęto także masowo przesiedlać czeczeńską ludność, chcąc odebrać wojskom Szamila zaplecze. Działania te niesłychanie wyniszczały kraj i ludność. Jednocześnie wśród zmęczonej wojną i surowością Szamila i jego namiestników ludności czeczeńskiej zaczęły się pojawiać pierwsze oznaki zanikania poparcia dla dalszej insurekcji, która zakończyła się w 1859 roku.
Pomimo klęski powstania Szamil włożył nieoceniony wkład w kształtowanie się narodu czeczeńskiego, który po raz pierwszy znalazł się w ramach centralnie zarządzanego państwa, składającego się z górskiej części Dagestanu oraz terenów Wielkiej i Małej Czeczenii. Główną zasługą Szamila było zakorzenienie w Czeczenach islamu oraz wzmocnienie ich jedności oraz tożsamości narodowej, ale również chęci do stworzenia własnego państwa. Ponadto w ramach nowego państwa wykształciła się też nowa elita, która odegrała ważną rolę w późniejszej historii Czeczenii. Z drugiej jednak strony nieprzerwana walka przez ponad 40 lat z wojskiem rosyjskim doprowadziła do ogromnych strat – kraj leżał w ruinach, a większość ludności zginęła, a dodatkowo znaczna część Czeczenów została już po wojnie zmuszona do emigracji do Turcji.
Pomimo tego, że Czeczenia wyszła z wojny kaukaskiej potwornie okaleczona, a upadek imamatu Szamila oznaczał, że stała się ona składnikiem imperium rosyjskiego, to zwycięski carat zezwolił na przywileje. Po pierwsze, zapewnił całkowitą swobodę kultywowania islamu. Administracja w swym działaniu miała respektować zasady szariatu i adaty, a wyrokowanie miało należeć do sądów ludowych złożonych z osób wybieranych wyłącznie przez Czeczenów. Po drugie, carat zwolnił Czeczenów z przymusowego wcielenia do wojska oraz zezwolił na noszenie broni. Po trzecie, zostały zwrócone ziemie i lasy, które były we władaniu Czeczenów przed 1839 r.
Pełnemu opanowaniu podbitych terenów i stworzeniu korzystnych warunków dla ich eksploatacji służyć miały posunięcia administracyjne, w tym budowa nowej struktury zarządu oraz masowe procesy kolonizacyjne. Na czele administracji rosyjskiej stał namiestnik Kaukazu jako naczelnik cywilnego zarządu, łącząc to z funkcją głównodowodzącego Armią Kaukaską. Do 1869 r. w regionie trwał faktycznie zarząd wojskowy, bowiem cała administracja podlegała dowódcy Armii Kaukaskiej, przy którego sztabie w 1864 r. powstał Kaukaski Zarząd Górski, zajmujący się sprawami Północnego Kaukazu. Zastosowana formuła administracyjna nazywana była zarządem wojskowo-ludowym, który miał łączyć pierwiastki dysponującej szerokimi uprawnieniami administracji wojskowej z elementami samorządności lokalnej. W rzeczywistości dominacja scentralizowanej władzy wojskowej była bezdyskusyjna. Zarząd wykonywali oficerowie dowodzący wojskami na terenie danej jednostki administracyjnej, mianowani teraz na naczelników obwodów, okręgów bądź rejonów. Tak prowadzona administracja pozwalała na wprowadzenie reform realizowanych w całej Rosji, jak np. reforma ziemska i agrarna, reforma sądownictwa czy prowadzenie migracji ludności.
Kapitulacja Szumila nie stanowiła kresu walk w regionie Czeczenii, bo już po 1860 r. wybuchały lokalne bunty. Kolonialna polityka caratu powodowała nasilanie się wyzwoleńczej aktywności wśród czeczeńskich górali, zwłaszcza ze strony niższych warstw. One bowiem najboleśniej odczuwały negatywne skutki obcego panowania. Z posunięć administracji rosyjskiej nie była zadowolona znaczna cześć muzułmańskiego duchowieństwa (wspieranie prawosławia przez władzę) mającego wielkie wpływy wśród miejscowych. Wobec tego w nocy z 12 na 13 kwietnia 1877 r. sześciedzięciu przedstawicieli wspólnot czeczeńskich zebranych w okolicach aułu Sajasan postanowiło ogłosić niezależność. Powstanie na czele, którego stanął niespełna 27-letni Alibek-Hadżi, bardzo szybko zaczęło się rozprzestrzeniać na pozostałe okręgi. Jednak po skierowaniu znacznych rosyjskich sił wojskowych powstanie upadło w październiku 1878 r, a siedemnastu przywódców powstania zostało skazanych na karę śmierci. Rozpoczął się też dalszy okres represji.
Niepowodzenie kolejnego powstania spowodowało zmianę postaw górali. Odtąd aż do rewolucji w 1917 r. unikali oni otwartej, zbrojnej walki z Rosjanami, choć nie oznaczało to zaprzestania walki . Jedną z form czeczeńskiego oporu wobec władzy było zbójnictwo oraz zamachy polityczne czy bierny opór reformom.
Podsumowując, od początku nawiązania relacji czeczeńsko-rosyjskiej ich charakter był bardzo antagonistyczny, przejawiający się w kolejnych powstaniach i zrywach niepodległościowych. Jednak w czeczeńsko-rosyjskiej konfrontacji w XIX w. oczywista była dysproporcja sił, przez co automatycznie przekładało się to na porażkę słabszych górali. Natomiast w bezpośredniej konfrontacji Rosji z Czeczenami najbardziej widoczne były przemoc i gwałt, krwawe ekspedycje wojskowe, mordy i przesiedlenia ludności oraz masowe niszczenie osad, upraw i lasów. Nie wyczerpały one jednak arsenału środków, albowiem Petersburg potrafił wykorzystywać inne metody jak polityczne zagrożenie Turcji i Persji, uzależnianie poszczególnych rodów (wchodząc z nimi w koligacje rodzinne) czy poprzez przekupstwo. Jednak te wszystkie metody nie pozwoliły na całkowite zatrzymanie dążeń niepodległościowych Czeczenów o czym świadczy późniejsze relacje czeczeńsko-rosyjskie.
>>> Czytaj także: I wojna czeczeńska (1994-1996) <<<
BILIOGRAFIA:
– Bazylow L., Historia Rosji, Wrocław 2005.
– Ciesielski S., Rosja – Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wrocław 2003.
– Górecki W., Planeta Kaukaz, Wołowiec 2010.
– Grochmalski P., Czeczenia. Rys prawdziwy, Wrocław 1999.
– Strona internetowa Stanisława Ciesielskiego, http://ciesielski-stanislaw.tripod.com.
Zdjęcie główne: Obraz niemieckiego malarza Theodora Horschelta przedstawiający pojmanie Imama Shamila | Źródło: Wikimedia Commons (domena publiczna).