11 listopada 1918 r. Polska po 123 latach niewoli odzyskała niepodległość. Nie oznaczało to jednak, iż na ziemiach Rzeczpospolitej zapanował całkowity spokój. Jak wiemy, od początku istnienia młode państwo musiało walczyć o kształt swoich granic. W tym czasie również Wojsko Polskie, organizowane z terenów trzech zaborów, musiało przejść reorganizację. To zadanie miało spoczywać na Sztabie Generalnym, który miał być najwyższą instytucją centralną Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Po raz pierwszy polski Sztab Generalny powołany został dekretem Rady Regencyjnej już 25 października 1918 r. Warto jednak nadmienić, że jego zalążki istniały już od 17 października w postaci wydziału Komisji Wojskowej przy Radzie Regencyjnej. 26 października Komisja Wojskowa została przemianowana na Ministerstwo Spraw Wojskowych. W wydanym 25 października dekrecie O organizacji Naczelnego Dowództwa i administracji wojskowej powołano wspomniany Sztab Generalny, którego pierwszym szefem został generał broni Tadeusz Rozwadowski.
6 listopada 1918 r. uformowała się stała struktura organizacyjna Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który składał się z siedmiu wydziałów: I-Organizacyjny (sprawy dowodzenia i rozbudowy armii), II-informacyjny, III-Naukowy, IV-Geograficzny, III-Naukowy, IV-Geograficzny, V-Adiutantura, VI-Prawny oraz VII-Żandarmerii Wojskowej. Układ organizacyjny nowopowstałego tworu dowódczego wojska wzorowany był na rozwiązaniach obowiązujących przed wybuchem I wojny światowej w armii austro-węgierskiej, z szeregów której pochodziła większość oficerów tej instytucji.
W początkowej fazie Sztab Generalny przechodził wiele reorganizacji. Już 21 listopada 1918 r. nowy Szef Sztabu gen. Stanisław Szeptycki wprowadził nowy kształt, który dzielił go na wydziały: I- Operacji Wojennych, II- Kwatermistrzostwa Generalnego, III- Wywiadowczy, IV-Topograficzny, V-Inspekcji, VI-Kształcenia Oficerów Sztabu Generalnego, VII-Służbowy i Adiutantura Sztabu Generalnego.
Wydział Operacji Wojennych (operacyjny) oprócz właściwych tej komórce zadań miał pracować nad jednolitą doktryną we wszystkich dziedzinach sztuki wojennej (strategii, sztuki operacyjnej i taktyki). Dodatkowa kompetencja wynikała z tego, iż nowe Wojsko Polskie nie posiadało swojej doktryny, a dowódcy różnych szczebli przenieśli do armii polskiej różne doktryny, w zależności od armii, w której służyli przed wybuchem wojny (niemieckiej, rosyjskiej, austrowęgierskiej a nawet francuskiej). Wydział ten zajmował się również ujednoliceniem regulaminów pracy dowództw i sztabów czy też terminologii wojskowej. Wydział II czyli Kwatermistrzostwa zajmował się sprawami dyslokacji wojsk zgodnie z planowaniem strategicznym jak i planowaniem dyslokacji w czasie pokoju. Zajmował się również sprawami poboru rekruta, sprawami zaopatrzenia i wyposażenia technicznego armii czy transportem wojsk. Natomiast jeśli chodzi o Wydział III-Wywiadowczy to oprócz właściwych mu zadań zajmował się również sprawami kontrwywiadu. Należy dodać, że w ramach kompetencji wydziałowi podlegał korpus żandarmerii. Wydział Inspekcji zajmował się wydawaniem regulaminów i instrukcji oraz ocena gotowości bojowej wojsk. Dlatego też w jego skład wchodził Inspektorat Główny składający się z inspektorów wszystkich rodzajów wojsk i służb (piechoty, kawalerii, artylerii, lotnictwa, inżynierii, zaopatrzenia armii). Wydział Kształcenia Oficerów Sztabu Generalnego powstał w wyniku potrzeby szkolenia do prac w tym sztabie oraz w sztabach niższych. Związane było to z ówczesnym trendem, w ramach którego do korpusu oficerów sztabu należeli oficerowie pracujący bezpośrednio w Sztabie Generalnym, jak również w sztabach poszczególnych jednostek wojskowych. Natomiast Wydział Służbowy załatwiał sprawy przydziałów służbowych, awansów, emerytur, itp., a więc uogólniając zajmował się sprawami kadrowymi. W jego składzie była adiutantura oraz podwydział sądowy wydziału służbowego.
Analizując strukturę Sztabu Generalnego możemy wywnioskować, że posiadał on bardzo szeroką kompetencję: od przygotowania aktów normatywnych, poprzez wypracowanie doktryn szkoleniowych i wojennych czy też pozyskiwania kadr dla armii aż po ustalenie zasad tworzenia terytorialnych władz wojskowych i opracowywania oraz wydawania rozkazów dla wojsk z upoważnienia Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego. Ponadto w czasie walk o granice Polski Sztab Generalny prowadził prace planistyczne w walce o utrzymanie wschodniej granicy II Rzeczpospolitej, chociażby biorąc czynny udział w planowaniu kontruderzenia w czasie bitwy warszawskiej.
Kolejna reorganizacja Sztabu Generalnego nastąpiła po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej. W dekrecie Naczelnika Państwa z 7 stycznia 1921 r. wprowadzony został nowy podział najwyższych władz wojskowych. Przy prezydencie Rzeczpospolitej, jako najwyższym zwierzchniku sił zbrojnych, utworzono Radę Wojenną* jako organ doradczy, który miał nadawać ogólny kierunek pracy związanej z obronnością państw oraz Ścisłą Radę Wojenną. Ponadto zmieniono organizację Ministerstwa Spraw Wojskowych jako naczelnego organu administracji państwowej powołanego do kierowania i administrowania siłami zbrojnymi w czasie pokoju i przygotowania ich do działań na wypadek wojny. W jego składzie znalazł się między innymi Sztab Generalny Wojska Polskiego, jednak bez ścisłego określenia jego podległości. Posiadał uprawnienia rozkazodawstwa oraz był odpowiedzialny za wyszkolenie wojsk i prace planistyczne na wypadek wybuchu wojny (plan mobilizacyjny, plany operacyjne). Tak więc kompetencje Sztabu Generalnego na stopie pokojowej ograniczono do organu dowodzącego wojskiem w obszarze: organizacji, mobilizacji, wyszkolenia i uzbrojenia, spraw personalnych, a także przygotowywania planów obrony państwa na wypadek wojny.
Zreorganizowany na czas pokoju Sztab Generalny składał się wówczas z pięciu oddziałów: I-Organizacyjnego, II-Informacyjnego, III-Operacyjnego, IV-Zaopatrywania i Komunikacji oraz V-Personalnego. Dodatkowo szefowi Sztabu Generalnego, jako najwyższemu dowódcy Wojska Polskiego w czasie pokoju, podlegali również komendanci wszystkich szkół wojskowych w państwie, m.in. Wyższej Szkoły Wojennej, Szkoły Sztabu Generalnego czy też szefowie Biura Historycznego oraz Wojskowego Instytutu Geograficznego.
Po przewrocie majowym w 1926 r. dokonano reorganizacji naczelnych władz wojskowych. Ministerstwo Spraw Wojskowych i Sztab Generalny utraciły swe właściwe funkcje kierowniczego organu wojska na rzecz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ). Nowy dekret z 8 sierpnia 1926 r. likwidował całkowicie Radę Wojenną, Ścisłą Radę Wojenną oraz stanowisko jej przewodniczącego, czyli generała wyznaczonego na Naczelnego Wodza w czasie wojny. Na ich miejsce został powołany GISZ z generalnym inspektorem, Naczelnym Wodzem już w czasie pokoju, któremu został podporządkowany Sztab Generalny wyłączony z Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wobec tego dawny Sztab generalny stracił status samodzielnego kierowniczego organu Wojska Polskiego. Ponadto w wyniku reform z 1926 r. ze Sztabu Generalnego wyłączono Oddział V pozostawiając w nim tylko wydział ds. oficerów dyplomowanych. Natomiast cały oddział prześniono w skład Ministerstwa Spraw Wojskowych, jako Biuro Personalne, podległe bezpośrednio marszałkowi Piłsudskiemu sprawującemu funkcję ministra spraw wojskowych.
Intencją zmian Józefa Piłsudskiego było to, żeby w razie wybuchu wojny Sztab Generalny mógł się szybko przekształcił w Sztab Naczelnego Wodza, dlatego też zmieniono charakter jego pracy. W tym czasie Sztab został pozbawiony nie tylko obszaru planowania wojennego, a przede wszystkim operacyjnego, ale również spraw mobilizacyjnych czy też wpływu na szkolenie wojsk. W gestii nowego Sztabu Generalnego należało wyłącznie przygotowywanie wytycznych dla wojsk w okresie pokoju w zakresie organizacji, dyslokacji, wyszkolenia i uzbrojenia oraz załatwianie wszystkich spraw związanych z obroną kraju (w tym planów transportowych i zaopatrzenia). Tak więc rola sztabu została ograniczona do sztabu przybocznego kandydata na Naczelnego Wodza.
Wobec zmian organizacyjnych, ówczesny szef Sztabu Generalnego gen. Tadeusz Piskor, zaproponował zmianę jego nazewnictwa, nawiązując do tradycji czasów napoleońskich i Królestwa Polskiego. Wobec tego 28 grudnia 1928 r. Sztab Generalny został przemianowany na Sztab Główny Wojska Polskiego. Jak uważał gen. Franciszek Gągor „utworzenie takiej instytucji było polskim rozwiązaniem organizacyjnym i kompetencyjnym, niespotykanym w ówczesnych armiach”.
Po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego, w maju 1935 r., Głównym Inspektorem Sił Zbrojnych został gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły, późniejszy marszałek. Wraz ze zmianą Głównego Inspektora, w czerwcu 1935 r., na stanowisko szefa Sztabu Głównego powołany został gen. bryg. Wacław Stachiewicz, który pełnił swoje stanowisko aż do wybuchu II wojny światowej. Nowy szef Sztabu Generalnego starał się przywrócić utracone po 1926 r. kompetencje Sztabu Generalnego. Można stwierdzić, iż częściowo mu się to udało, ponieważ po 1935 r. ranga podległej mu instytucji zaczęła wzrastać. Powodem wzrostu znaczenia było przede wszystkim to, że Sztab w tamtym okresie odpowiadal za reformę polskich sił zbrojnych – poczynając od modernizacji, poprzez rozbudowę, kończąc na przygotowaniu wojska do zbliżającej się nieuchronnie wojny. Ponadto Sztab Główny brał udział w opracowywaniu planów operacyjnych w razie obrony państwa. W latach 1936-1938 powstawał plan Wschód, który zakładał obronę Polski w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego. Natomiast od lutego 1939 r. pospiesznie zaczęto opracowywać plan Zachód, w którym głównym agresorem była III Rzesza.
W celu wypełnienia swoich obowiązków Sztab Główny zaczął się rozrastać kadrowo. Na początku 1939 r. Sztab Główny składał się z czterech oddziałów: I-Organizacyjno-Mobilizacyjnego, II-Wywiadowczego, III-Operacyjnego, IV-Kwatermistrzowskiego. Dodatkowo w jego składzie znajdowały się oddzielne szefostwa: Komunikacji Wojskowych, Łączności i Sztabu Lotniczego oraz Inspektorat Saperów. Jego głównym zadaniem na początku 1939 r. stało się szeroko rozumiane przygotowanie planów do przyszłej wojny, natomiast w drugiej połowie roku kierowanie mobilizacją, a także trudnym przestawieniem Wojska Polskiego na tryb wojenny. Po wybuchu wojny, 1 września, sam Sztab Główny przekształcił się w Sztab Naczelnego Wodza.
Podsumowując, historia Sztabu Generalnego (później Głównego) w okresie międzywojennym była bardzo złożona i można ją podzielić na kilka okresów. Po pierwsze, jego utworzenie i działalność w trybie wojennym obejmującym lata 1918-1920. Po drugie, okres pokojowego funkcjonowania w latach 1921-1926, podczas którego tworzył bardzo ważne, samodzielne ogniwo kierownicze Wojska Polskiego. Po trzecie, okres ograniczenia jego działalności po zamachu majowym, trwający do śmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 r. Po czwarte, lata 1935-1939, kiedy szefem Sztabu Głównego był gen. Stachiewicz, próbujący odbudować utraconą pozycję w poprzednich latach.
Sztab Naczelnego Wodza 1939-1945
Dnia 31 sierpnia 1939 r. po ogłoszeniu powszechnej mobilizacji Sztab Główny, na czele którego stał gen. Stachiewicz, został przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza. Nowo utworzona instytucja posiadała dwa piony. Pierwszy, podległy zastępcy szefa sztabu pułkownikowi Józefowi Jakliczowi, w składzie dwóch przedwojennych oddziałów: III- Operacyjny oraz II- Wywiadowczy, a także szefa komunikacji wojskowej w polu, naczelnego dowódcy łączności i oficera łącznikowego dowódcy floty. Drugi natomiast, kierowany przez zastępcę szefa sztabu – pułkownika Jerzego Wiatra, składał się z oddziału: I- Mobilizacyjno-Organizacyjnego, IV- Zaopatrzenia, a także inspektora wojsk etapowych, naczelnego dyrektora poczty polowej oraz naczelnych szefów: intendentury, służby zdrowia, żandarmerii, taborów i remontu, uzbrojenia, weterynarii, sprawiedliwości oraz służby geograficznej.
Po wybuchu II wojny światowej Sztab Naczelnego Wodza został przeniesiony z dotychczasowej siedziby na Placu Saskim do wcześniej przygotowanych pomieszczeń przy ul. Rakowieckiej w Warszawie, skąd miał kierować obroną Polski poprzez aktualizowanie planów operacyjnych. Jednakże już 6 września podjęto decyzję o ewakuacji Sztabu do Brześcia nad Bugiem, gdzie ze względu na złą łączność nie było warunków do dalszego dowodzenia armią. W początkowych fazach kampanii wrześniowej najważniejszą rolę spełniał Oddział III- Operacyjny, który składał się z Wydziału Operacyjnego, opracowującego rozkazy i zarządzenia przekazywane wykonawcom oraz Wydziału Sytuacyjnego gromadzącego dane z pól bitew w celu opracowania mapy sytuacyjnej.
To właśnie 10 września Sztab Główny wraz z Naczelnym Wodzem marsz. Edwardem Śmigłym-Rydzem opracował wytyczne mające za zadanie skoncentrowanie całości Wojska Polskiego na obszarze południowo-wschodnim państwa w celu dalszej obrony. Zgodnie z jego założeniami, najważniejszym założeniem było utrzymanie Małopolski Wschodniej i terenów znajdujących się przy granicy z Rumunią w celu bezpośredniego kontaktu z zachodnimi sojusznikami. Wobec tego 11 września Sztab Naczelnego Wodza został przeniesiony do Włodzimierza Wołyńskiego, by już następnego dnia kierować się przez Młynów do Kołomyi. Ostatni plan obrony opracowany przez Sztab Naczelnego Wodza pochodził z 13 września 1939 r., kiedy to gen. Śmigły-Rydz sprecyzował linię obrony do przyczółka rumuńskiego do linii rzek Dniestr-Stryj. Wobec agresji ZSRR na Polskę, 17 września na naradzie w Kosowie z udziałem Naczelnego Wodza, prezydenta Ignacego Mościckiego i rządu zarządzono przesunięcie Sztabu Naczelnego Wodza ku granicy rumuńskiej, którą przekroczył następnego dnia w godzinach wieczornych. Wobec internowania całego personelu Sztab Naczelnego Wodza przestał mieć wpływ na dalszy tok działań wojennych.
Wobec zatrzymania najwyższych władz państwowych i wojskowych w Rumunii rozpoczął się we Francji proces ich odtwarzania. Wśród powstających instytucji powołano przy Naczelnym Wodzu gen. Władysławie Sikorskim również Sztab Główny, który powstał na bazie Sztabu Misji Wojska Polskiego we Francji, kierowanego przez pułkownika Witolda Radeckiego-Mikulicza. Nowopowstała instytucja wojskowa składała się z oddziałów: I- Organizacyjny, II- Wywiadowczy, III- Operacyjny i IV- Wyszkoleniowo-Zaopatrzeniowy oraz szefów wszystkich rodzajów broni. Na czele powstałego we Francji Sztabu Naczelnego Wodza, podlegającego Ministerstwu Spraw Wojskowych, stanął dotychczasowy szef polskiej Misji Wojskowej płk Aleksander Kędzior. Do zadań Sztabu należało planowanie organizacji oraz rozbudowy wojska we Francji, następnie czuwanie nad jego formowaniem i wyszkoleniem a także, w szczególności Oddziału II, znajdowało się kierowanie działalnością placówek wywiadowczych i kontrwywiadowczych.
W czerwcu 1940 r., po upadku Francji, siedziba Sztabu Naczelnego Wodza została przeniesiona do Londynu, natomiast jego szefem został pułkownik, a późniejszy generał, Tadeusz Klimecki. Skład Sztabu został zwiększony do sześciu oddziałów, jednak już bez określenia nazw, a także Biura Propagandy i Oświaty oraz trzech niezależnych szefów: łączności i intendentury oraz Kwatery Głównej. Ponadto ustalono, że Sztab będzie organem pracy zarówno Naczelnego Wodza jak i ministra spraw wojskowych. Warto jeszcze zaznaczyć, iż na wypadek objęcia przez gen. Sikorskiego dowodzenia operacyjnego z jego składu miał zostać wydzielony tzw. Sztab Polowy Naczelnego Wodza. Do zadań mieszczącego się w Londynie Sztabu należało odtwarzanie i organizacja wojsk lądowych tworzących się na terenie Wielkiej Brytanii, następnie ich szkolenie bojowe oraz kierowanie wywiadem wojskowym. Dodatkowym zadaniem wynikającym z sytuacji w kraju, powstania organizacji podziemnych, Sztab Naczelnego Wodza został zobligowany do współdziałania z Związkiem Walki Zbrojnej i późniejszą Armią Krajową.
Przez cały okres działalności Sztabu na terenie Wielkiej Brytanii przechodził on kilka zmian. Dnia 28 października 1943 r. zmienił się szef Sztabu, którym został gen. Stanisław Kopański. Wraz ze zmianą dowództwa nastąpiła jego rozbudowa organizacyjna oraz zwiększenie etatów personalnych. Powstało siedem wydziałów: Organizacyjny, Operacyjny, Informacyjno-Wywiadowczy, Kwatermistrzowski, Personalny, Planowania, Specjalny (zadaniem którego była współpraca z organizacjami podziemnymi w okupowanej Polsce) oraz Techniczny. Dodatkowo w składzie Sztabu znajdowało się Biuro Szefa Sztabu i Biuro Szyfrów oraz samodzielne wydziały: artylerii i saperów. Jego rozbudowa spowodowana była zmianą statusu Sztabu, który od tego momentu był traktowany jednocześnie jako Sztab Wojska.
W toku działań Sztabu Naczelnego Wodza wyodrębniły się niejako trzy piony: sprawujący nadzór nad wojskami lądowymi, pracujący na rzecz obrony państwa (zalążek przyszłego Sztabu Generalnego po zakończeniu wojny) oraz opracowujący zagadnienia Armii Krajowej. Dlatego też 1 listopada 1944 r. Sztab przeszedł kolejną reorganizację struktur. Podzielony został na trzy grupy: Grupa Sztabu Wojska, licząca dwanaście oddziałów i kierowana przez płk. Mieczysława Sulisławskiego; Grupa przyszłego Sztabu Generalnego, składająca się z siedmiu oddziałów, której na czele stał płk Henryk Piątkowski; Grupa zadań krajowych, z gen. Stanisławem Tatarem na czele, mająca za zadanie kierowanie działań konspiracyjnych na terenach okupowanej przez Niemców Polski, ale również i tych wyzwolonych przez sowietów. Pomimo nowej organizacji zadania Sztabu pozostały takie same, czyli opracowywanie zagadnień dot. obrony państwa oraz organizacja, wyszkolenie i użycie w walce sił zbrojnych. Ważna datą w historii Sztabu Naczelnego Wodza na uchodźctwie jest 5 lipca 1945 r., kiedy to Brytyjczycy cofnęli uznanie rządu na uchodźctwie, przez co również i ta instytucja wojskowa została pozbawiona oficjalnych atrybutów władzy. Wobec tego gen. Kopański, 12 listopada 1945 r., przeprowadził ostatnią reorganizację. Po pierwsze została zmieniona nazwa z Sztabu Naczelnego Wodza na Sztab Główny. Po drugie, kierowanie wojskiem przeszło w osobiste ręce szefa Sztabu. Natomiast po zakończeniu wojny w czasie demobilizacji Sił Zbrojnych na Zachodzie został utworzony Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia, w skład którego wchodzili wszyscy żołnierze nie chcący wracać do komunistycznej Polski. W związku z tym 16 września 1946 r. w miejsce Sztabu Głównego została powołana Komisja Likwidacyjna Polskich Sił Zbrojnych.
Tadeusz Panecki uważa „że instytucja Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie była najbardziej stabilnym składnikiem władz Rzeczypospolitej na uchodźctwie. […] [Sztab Naczelnego Wodza – dop. autora] nie angażował się w spory polityczne i rozgrywki personalne. Był organem o dużym profesjonalizmie, który miał znaczący wpływ na funkcjonowanie sił zbrojnych, jak też na działalność krajowej konspiracji wojskowej”.
Sztab Główny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego w latach 1945-1989
W czasie II wojny światowej także na wschodzie tworzyło się polskie wojsko. 6 maja 1943 r., po zerwaniu stosunków pomiędzy rządem polskim w Londynie a Stalinem, Państwowy Komitet Obrony ZSRR podjął decyzję o utworzeniu 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. W ciągu trzech miesięcy dywizja ta rozwinęła się w korpus, na czele którego stanął płk Zygmunt Berling. Od października 1943 r. 1. Dywizja stanęła na froncie a jej chrztem bojowym okazała się bitwa pod Lenino, w czasie której poniosła ogromne straty. Jednakże w marcu następnego roku korpus zaczęto rozwijać w Armię Polską w ZSRR. 20 lipca 1944 r. w Moskwie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który 21 lipca w imieniu Krajowej Rady Narodowej wydał dekret scalający Armię Polską w ZSRR z Armią Ludową (działającą w konspiracji na terenach okupowanych przez Niemców). Naczelnym Dowódcą Wojska Polskiego został gen. Michał Rola-Żymierski, a Armię Polską w ZSRR przemianowano na 1. Armię Wojska Polskiego. Dnia 8 sierpnia na podstawie tego samego dekretu sformowano Sztab Główny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, który istniał w komunistycznej Polsce nieprzerwanie do 1990 r.
Profesor Zbigniew Ścibiorek, przy uwzględnieniu różnych uwarunkowań polityczno-militarnych, gospodarczych a także społecznych czy też zadań jakie miał wykonywać Sztab Generalny Wojska Polskiego, wyróżnia w jego historii kilka etapów. Pierwszy z nich obejmuje lata od zakończenia II wojny światowej do 1956 r. Natomiast według niego, kolejne etapy kończą się w 1965 i 1989 r. Chociaż jak sam uważa, niektórzy badacze cezurę ostatniego okresu przyjmują dopiero rok 1990.
Realna perspektywa zakończenia wojny oraz przejścia na pokojowy system kierowania siłami zbrojnymi i obronnością państwa spowodował proces tworzenia ministerstwa obrony narodowej, przy zachowaniu do lutego 1947 r. Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Zapoczątkowany w kwietniu 1945 r. proces tworzenia ministerstwa trwał do końca 1946 r. Zapewniono w ten sposób ciągłość funkcjonowania centralnych organów dowodzenia siłami zbrojnymi. Dnia 18 listopada 1945 r. Sztab Główny został przekształcony w Sztab Generalny Wojska Polskiego. Tym samym rozkazem zostały utworzone również trzy ministerstwa, Departament WOP oraz instytucje pomocnicze. Następnie wszystkie te instytucje przeniesione zostały na etaty pokojowe. W 1946 r. utworzono szereg nowych instytucji, między innymi Główne Kwatermistrzostwo, Sztab OPL Państwa, Oddział Planowania Materiałowego, Departament Uzbrojenia czy Departament Finansów. W 1947 r. przekształcono II wiceministerstwo w Dowództwo Wojsk Lądowych, przy czym równocześnie przekształcono departamenty rodzajów wojsk w główne inspektoraty, podporządkowane dowódcy wojsk lądowych. W ten oto sposób Sztab Generalny WP coraz bardziej stawał się centralnym organem dowodzenia siłami zbrojnymi, spełniając podstawowe funkcje planistyczne, koordynacyjne, zarządzające, badawcze i kontrolne w sprawach: operacyjnych, organizacyjno-mobilizacyjnych, służby wojskowej, ochrony tajemnicy wojskowej oraz materiałowo-technicznych.
Na początku 1946 r. Sztab generalny WP liczył 325 osób wojskowych i 85 pracowników cywilnych, przy czym podzielony był na sześć oddziałów: I-Organizacyjno-Mobilizacyjny, II-Wywiadu, III-Operacyjny, IV-Komunikacji Wojskowej, V-Szyfrowy, VI-Wojskowo-Historyczny, a także niezależnych komórek: Wydziału Inspekcji, Wydziału Polityczno-Wychowawczego, Wydziału Administracyjno-Gospodarczego, Kancelarii Głównej, Komendy Ochrony, Sekcji Finansowej, Wojskowego Instytutu Geograficznego oraz Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. Przy czym szczególną rolę odgrywały dwa oddziały: I-Organizacyjno-Mobilizacyjny – odpowiedzialny za plany rozwoju sił zbrojnych i doskonalenia ich struktur organizacyjnych, opracowywanie etatów i tabel należności oraz organizację systemu mobilizacyjnego. Natomiast drugim ważnym oddziałem był III-Operacyjny zadaniem którego było opracowywanie planów wykorzystania sił zbrojnych, zadań bojowych dla wojsk oraz organizacja wojennego dowodzenia siłami zbrojnymi.
Za ważne zadanie Sztabu Generalnego WP uznano również studiowanie doświadczeń II wojny światowej i przypuszczalnego charakteru przyszłej wojny w celu przygotowania podstaw do stworzenia polskiej doktryny wojennej oraz szkolenia wyższych dowództw i sztabów. Z ówczesnych poglądów zagrożenia, charakteru przyszłej wojny i sojuszy Polski wynikał zakres przygotowań obronnych państwa i organizacji wyposażenia sił zbrojnych na wypadek wojny. Rozwój przemysłu, komunikacji, infrastruktury miejskiej, energetyki, łączności i wielu innych dziedzin życia – równolegle z działaniami sił zbrojnych – miał skutkować uzyskaniem najwyższej wytrzymałości na próby zbrojnego ataku ze strony przeciwnika.
Jak widać w latach 1948-1949 Sztab Generalny Wojska Polskiego zajmował dominującą rolę w systemie kierowania obronnością państwa. Przypisano mu pozycję głównego organu dowodzenia Ministra Obrony Narodowej, nadając rozległe kompetencje oraz wyłączne prawo Szefa Sztabu Generalnego WP do wydawania zarządzeń w imieniu ministra. Do podstawowych jego zadań należało opracowywanie planów obrony państwa, koordynacja działalności resortów cywilnych i urzędów centralnych na rzecz obronności, kontrola gotowości i zdolności bojowej oraz koordynowanie współpracy z armiami sojuszniczymi.
Nowy etap działalności Sztabu Generalnego WP rozpoczął się w latach 50. XX w. Kiedy to z powodu czystek stalinowskich w latach 1952-53, kiedy z dziewiętnastu straconych oficerów oskarżonych na podstawie fałszywych oskarżeń, aż sześciu pochodziło ze Sztabu Generalnego. Ponadto 14 maja 1955 r. Polska dołączyła do utworzonego przez ZSRR i państwa bloku wschodniego Układu Warszawskiego, który był odpowiedzią na zachodni Pakt Północnoatlantycki (NATO). Kolejnym powodem do zmiany struktury Sztabu Generalnego były przemiany społeczne w Polsce po 1956 r., które zapoczątkowały zmiany personalne na kierowniczych stanowiskach Wojska Polskiego. Ministrem Oborny Narodowej został gen. Marian Spychalski, natomiast szefem Sztabu Generalnego mianowano gen. Jerzego Bordziłowskiego. Wraz z tymi promocjami nastąpiły kolejne zmiany personalne, gdzie większość stanowisk, które zajmowali oficerowie radzieccy przejmowali polscy wojskowi. Co spowodowało, że w przeciwieństwie do lat 1945-1956 Sztab Generalny mógł przejawiać pewną samodzielność, chociaż nadal w dziedzinie planowania operacyjnego na czas wojny nadal obowiązywały go ścisłe relacje z Sztabem Generalnym Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego.
W latach 1957-1965 nie licząc kierowania i dowodzenia Siłami Zbrojnymi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Sztab Generalny uzyskał naczelne kompetencje w stosunku do pozostałych instytucji centralnych podlegających Ministerstwu Obrony Narodowej. Stało się tak, ze względu na spełnianie szerokich funkcji: począwszy od opracowywania założeń strategiczno-operacyjnych obrony kraju i planowania operacyjnego, a skończywszy na planowaniu i utrzymywaniu kontaktów zagranicznych w sprawach wojskowych. W związku z tym nastąpiła jego kolejna reorganizacja, przy czym po raz pierwszy zrezygnowano z podziału na oddziały. W zamian utworzono piętnaście zarządów: Operacyjny, Wywiadowczy, Szefostwo Wojsk Łączności (jako trzeci zarząd), Komunikacji Wojskowej, Łączności Specjalnej, Organizacyjny, Planowania mobilizacyjnego i bieżącego, Uzupełnień, Topograficzny, Mobilizacyjny, Wojskowo-Historyczny, Techniczny, Służby drogowej, Planowania specjalnego oraz specjalny Oddział cenzury wojskowej. Jak widać struktura Sztabu Generalnego uległa dużemu rozdrobnieniu.
Kolejny etap funkcjonowania Sztabu Generalnego rozpoczął się przeobrażeniami strukturalno-organizacyjnymi, na które decydujący wpływ miały przemiany w Siłach Zbrojnych oraz ich technicznego wyposażenia. W jego strukturze zostało zlikwidowane rozdrobnienie organizacyjne, poprzez usytuowanie wszystkich zarządów w dwóch pionach: militarnym oraz pozamilitarnym. Zmiana ta pozwoliła na jeszcze lepszą koordynację działań w Sztabie. W 1965 r. zmienił się również szef Sztabu, którym został gen. Wojciech Jaruzelski.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Sztab Generalny nadal był jedynym centralnym organem planowania operacyjnego użycia wojsk w czasie wojny oraz koordynacji planowania strategiczno-obronnego w pozamilitarnym układzie systemu obronnego państwa. Był też głównym ogniwem zabezpieczającym współpracę ze Sztabem Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego i dowództwami armii sojuszniczych.
Podsumowując, w latach 1945-1989 Sztab Generalny Wojska Polskiego był najważniejszą instytucją kierowania Siłami Zbrojnymi oraz posiadał nadrzędne uprawnienia koordynacyjne w stosunku do pozostałych instytucji centralnych Ministerstwa Obrony Narodowej. Jednakże jak zauważa Julian Babuła „skuteczność i działalność merytoryczna Sztabu nie była przez cały czas na jednym poziomie. W poszczególnych okresach charakteryzowały się one znacznym zróżnicowaniem. Również pozycja Sztabu Generalnego WP w MON oraz rzeczywisty autorytet w siłach zbrojnych były różne. Były to zjawiska bardzo złożone i zależne od wielu czynników, w tym od osobowości ministra obrony narodowej i szefa Sztabu generalnego. Najważniejsze z nich były jednak predyspozycje określonego grona kierowniczej kadry Sztabu Generalnego. […] Poziom ogólnej inteligencji oraz wiedzy i doświadczenia, decyzyjność i poczucie odpowiedzialności, a także osobiste zaangażowanie w pracy oficerów Sztabu bezpośrednio rzutowały na działalność podległych instytucji i pośrednio na pozostałe instytucje centralne MON”.
* W składzie Rady Wojennej zasiadali: prezydent RP (jako przewodniczący), Minister Spraw Wojskowych, generał przewidziany na naczelnego wodza w czasie wojny, szef Sztabu Generalnego, dwaj jego zastępcy oraz generałowie przewidziani w czasie wojny na dowódców armii (którzy w czasie pokoju byli inspektorami armii) oraz 3 generałów wyznaczanych każdego roku przez ministra spraw wojskowych.
BIBLIOGRAFIA:
– Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1918, nr 13, poz. 26.
– Babuła J., Wojsko Polskie 1945-1989. Próba analizy operacyjnej, Warszawa 1998.
– Gągor F., Słowo wstępne, [w:] 90 lat Sztabu Generalnego Wojska Polskiego 1918-2008, red. M. Serjusz-Wolski, Warszawa 2008.
– Iwińska A., Sztab Generalny Wojska Polskiego w latach 1918-1945, „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny” 2008, nr 1.
– Moczulski L., Wojna Polska 1939, Warszawa 2009.
– Orzechowski J., Dowodzenie i sztaby. Od schyłku XIX wieku do końca pierwszej wojny światowej, Warszawa 1975.
– Orzechowski J., Dowodzenie i sztaby. Okres międzywojenny (1918-1939), Warszawa 1980.
– Panecki T., Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego 1918-2003, Warszawa 2003.
– Puchała F., Sztab Generalny Wojska Polskiego w latach 1945-1990. Studium strategiczno-operacyjne, Warszawa 2010.
– Szydłowski J., Polski Sztab Generalny, Warszawa 1929.
– Ścibiorek Z., Sztab Generalny Wojska Polskiego w latach 1944-1989, [w:] Sztab Generalny Wojska Polskiego w systemie obrony i bezpieczeństwa państwa. Materiały z sympozjum, Warszawa 2008.
– Wyszczelski L. Sztab Generalny (Główny, Naczelnego Wodza) Wojska Polskiego w latach 1918-1945, [w:] Sztab Generalny Wojska Polskiego w systemie obrony i bezpieczeństwa państwa. Materiały z sympozjum, Warszawa 2008.