3 maja 1660 roku, w opactwie cysterskim w Oliwie pod Gdańskiem, podpisano pokój oliwski, który formalnie zakończył trwającą od 1655 roku wojnę ze Szwecją, znaną w historii jako potop szwedzki.
Potop szwedzki to jeden z najbardziej dramatycznych okresów w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów – czas brutalnej okupacji, grabieży, upadku gospodarczego i społecznego, a także ogromnych strat kulturowych. Polska, osłabiona wewnętrznie i zaangażowana w inne konflikty, musiała zmierzyć się z potężnym uderzeniem militarnym Szwecji, która w krótkim czasie zajęła niemal całe terytorium Rzeczypospolitej.
Dzięki determinacji społeczeństwa, skutecznej obronie m.in. Jasnej Góry, oraz mobilizacji wojsk koronnych i litewskich, udało się jednak odeprzeć najeźdźców. Po kilku latach zmagań rozpoczęto rozmowy pokojowe, które zakończyły się podpisaniem traktatu właśnie 3 maja 1660 roku.
Negocjacje prowadzone były w Oliwie, w opactwie cysterskim. Stronę polską reprezentował m.in. wojewoda poznański Jan Leszczyński, a traktat podpisywał podkanclerzy koronny Mikołaj Jan Prażmowski. Szwecję reprezentowali wpływowi dyplomaci: kanclerz Bengt Gabrielsson Oxenstierna i Magnus Gabriel De la Gardie. Na atmosferę rozmów silnie wpływała również dyplomacja francuska, która dążyła do załagodzenia konfliktu.
Pokój oliwski nie wprowadzał zasadniczych zmian terytorialnych, ale miał ogromne znaczenie polityczne i symboliczne. Najważniejsze jego postanowienia to:
– Rzeczpospolita zrzekła się większości Inflant, zachowując jedynie ich południowo-wschodnią część – Łatgalię;
– Polska uznała suwerenność Prus Książęcych, potwierdzając wcześniejsze traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 roku;
– Król Jan II Kazimierz Waza zrzekł się wszelkich praw do tronu szwedzkiego w imieniu swoim i swoich następców, choć zachował dożywotni tytuł „króla Szwecji”;
– Szwecja zobowiązała się do poszanowania wolności handlu na Bałtyku;
– zwrot przez Szwecję zrabowanych archiwów i bibliotek – czego, niestety, dokonano tylko w minimalnym zakresie;
– Rzeczpospolita zobowiązała się do zagwarantowania wolności religijnej protestantom w Prusach Królewskich, co w przyszłości wykorzystała Brandenburgia do ingerencji w sprawy wewnętrzne Polski;
– Szwecja natomiast miała zapewnić wolność katolikom w swojej części Inflant.
Traktat został ratyfikowany przez Sejm w 1661 roku.