22 stycznia 1863 roku na ziemiach Królestwa Polskiego wybuchło kolejne polskie powstanie narodowościowe, które do historii przeszło pod nazwą powstanie styczniowe. Stanowiło ono odpowiedź na wieloletnie represje carskie i narastające napięcia społeczne, polityczne i narodowe na ziemiach wcielonych do Imperium Rosyjskiego.
Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku carat wprowadził surowe represje na ziemiach polskich. Przymusowy pobór do armii rosyjskiej, trwający początkowo nawet 25 lat, a następnie skrócony do 15 lat, stał się symbolem ucisku. W latach 1832–1855 wcielono do armii rosyjskiej około 200 tysięcy Polaków, z czego zaledwie nieliczni powrócili w zdrowiu.
W drugiej połowie lat 50. XIX wieku narastała fala patriotycznych manifestacji, zwiastująca narastające niezadowolenie społeczne. Ważnym wydarzeniem był pogrzeb wdowy po generale Sowińskim w 1860 roku, który przerodził się w wielką demonstrację patriotyczną. Z kolei w 1861 roku represje rosyjskie osiągnęły apogeum, gdy na Krakowskim Przedmieściu wojska carskie otworzyły ogień do manifestantów, zabijając pięć osób. Wydarzenie to stało się symbolem solidarności narodowej i zapoczątkowało masowe manifestacje obejmujące wszystkie warstwy społeczne.
Na sytuację wpłynęła również klęska Rosji w wojnie krymskiej (1853–1856), która odsłoniła słabości imperium i zmusiła cara Aleksandra II do wprowadzenia reform. Polacy postrzegali te zmiany jako oznakę słabości caratu i rozpoczęli przygotowania do nowego zrywu. Organizacje konspiracyjne, takie jak Związek Trojnicki czy Koło Oficerów Polskich, rozwijały się dynamicznie, szkoląc kadry i gromadząc broń na przyszłe powstanie.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była branka – przymusowy pobór do armii rosyjskiej, zarządzony przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego w styczniu 1863 roku. Działanie to miało na celu rozbicie struktur konspiracyjnych, jednak w praktyce przyspieszyło decyzję o zbrojnym wystąpieniu. Nocą z 22 na 23 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy ogłosił manifest wzywający do walki przeciwko Imperium Rosyjskiemu.
Manifest zapowiadał również uwłaszczenie chłopów oraz przekazanie ziemi bezrolnym, co miało zmobilizować ludność wiejską do udziału w powstaniu. W strukturach powstańczych utworzono osiem województw, każde pod przewodnictwem naczelnika wojskowego. Pomimo ograniczonych zasobów, powstańcy zdołali przejąć kontrolę nad kilkunastoma miastami powiatowymi.
Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej, z powodu nierównowagi sił między powstańcami a armią rosyjską. Liczba zaangażowanych Polaków szacowana jest na 150–200 tysięcy, jednak ich uzbrojenie było znacznie gorsze niż wyposażenie armii carskiej. Walki toczyły się głównie na terenach wiejskich, gdzie oddziały powstańcze organizowały zasadzki i atakowały posterunki rosyjskie.
W lutym 1863 roku dyktatorem powstania został Ludwik Mierosławski, jednak już po kilku tygodniach został on zastąpiony przez Mariana Langiewicza. Walki objęły nie tylko Królestwo Polskie, ale również Litwę, Białoruś i Ukrainę. Szczególnie zacięte starcia miały miejsce w województwach podlaskim i augustowskim.
Pomimo początkowych sukcesów, brak koordynacji i słabe wyposażenie powstańców wpłynęły na stopniowe wygasanie zrywu. Armia rosyjska, licząca ponad 100 tysięcy żołnierzy, systematycznie likwidowała oddziały powstańcze. W maju 1864 roku schwytano i stracono ostatniego dyktatora powstania, Romualda Traugutta, co symbolicznie zakończyło insurekcję.