Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) to formacja wojskowa utworzona przez II Rzeczpospolitą w latach 20. XX wieku, której celem była ochrona granic Polski przed zagrożeniami ze strony państw sąsiednich oraz przeciwdziałanie działalności przestępczej i kontrrewolucyjnej na terenach przygranicznych. KOP odgrywał kluczową rolę w utrzymaniu bezpieczeństwa państwowego, zwłaszcza w okresie międzywojennym, kiedy Polska borykała się z licznymi wyzwaniami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Formacja ta miała znaczący wpływ na historię kraju, a jej działalność nie jest wystarczająco doceniana w powszechnej świadomości historycznej.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Polska stanęła przed koniecznością zabezpieczenia swoich granic, które po 123 latach zaborów były rozczłonkowane i wymagające szczególnej ochrony. Na początku lat 20. XX wieku w kraju istniały liczne zagrożenia zewnętrzne, takie jak niestabilność granic z Niemcami, Czechosłowacją, Litwą oraz wschodnia granica z bolszewicką Rosją. Dodatkowo na terenach przygranicznych działały różnorodne grupy przestępcze i bandy, które wykorzystywały słabość administracyjną regionów przygranicznych.
Pierwszym etapem organizowania systemu ochrony granic odrodzonego państwa polskiego była decyzja o utworzeniu w 1918 roku Straży Granicznej, której głównym zadaniem było zabezpieczenie granicy państwowej przed nielegalnym przekraczaniem oraz zapewnienie podstawowego porządku w strefie przygranicznej. Mimo przeprowadzenia reformy organizacyjnej tej formacji w 1922 roku, już w roku następnym została ona rozwiązana. Jej obowiązki w zakresie ochrony granic zostały przejęte przez Policję Państwową, która na obszarach wschodnich II Rzeczypospolitej przejęła część struktur i funkcji Straży Granicznej.
Struktura organizacyjna Policji Państwowej w regionach kresowych opierała się na hierarchicznym systemie dowodzenia: Komenda Główna koordynowała działania poprzez komendy okręgowe zlokalizowane przy urzędach wojewódzkich w Wilnie, Białymstoku, Nowogródku, Brześciu, Łucku i Tarnopolu, którym z kolei podlegały nadgraniczne komendy powiatowe. Pomimo podejmowanych wysiłków organizacyjnych, warunki społeczno-polityczne panujące na wschodnich rubieżach państwa sprawiły, że żadna z działających tam do 1924 roku formacji nie była w stanie skutecznie realizować powierzonych zadań. Granica polsko-sowiecka pozostawała terenem intensywnej aktywności grup przestępczych, w tym band rabunkowych i przemytniczych, co potęgowało problem braku stabilności i bezpieczeństwa w strefie przygranicznej.
W odpowiedzi na nasilające się wyzwania związane z bezpieczeństwem granic, w 1924 roku powołano do życia Korpus Ochrony Pogranicza jako specjalistyczną formację o charakterze wojskowym. Decyzję o jego utworzeniu podjął generał dywizji Władysław Sikorski, wydając 12 września 1924 roku stosowny rozkaz. Kilka dni później, 17 września, opracowano szczegółową instrukcję organizacyjną przygotowaną przez Sztab Generalny Wojska Polskiego pod kierunkiem generała dywizji Stanisława Hallera. Dokument ten precyzował strukturę i zasady funkcjonowania nowo powstałej formacji.
W skład Korpusu Ochrony Pogranicza miały wejść: dowództwo z odpowiednimi służbami specjalistycznymi, brygady ochrony pogranicza, a także pododdziały niższego szczebla – kompanie i strażnice, które stanowiły podstawowe jednostki organizacyjne. Elementami taktycznymi o zasadniczym znaczeniu były bataliony ochrony pogranicza oraz szwadrony kawalerii. Zgodnie z etatem, batalion ochrony pogranicza liczył 828 żołnierzy i składał się z czterech kompanii piechoty, plutonu łączności oraz drużyny dowódcy batalionu. Natomiast szwadron kawalerii obejmował 87 osób i był zorganizowany w cztery plutony liniowe oraz drużynę dowódcy szwadronu.
Zgodnie z założeniami organizacyjnymi, KOP miał liczyć łącznie 27 687 żołnierzy, w tym 904 oficerów, 6263 podoficerów zawodowych oraz 20 520 żołnierzy służby zasadniczej. Na stanowisko dowódcy tej nowo utworzonej formacji powołano gen. bryg. Henryka Minkiewicza, doświadczonego oficera Wojska Polskiego, posiadającego bogaty dorobek zarówno w działalności politycznej, jak i wojskowej.
Rola Korpusu Ochrony Pogranicza
Pod względem struktury organizacyjnej oraz zasad funkcjonowania Korpus Ochrony Pogranicza podporządkowany był dwóm resortom. W sprawach operacyjnych, organizacyjnych, personalnych oraz szkoleniowych podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych, natomiast w zakresie realizacji zadań związanych z ochroną granicy państwowej, zapewnieniem bezpieczeństwa w pasie przygranicznym oraz finansowania – Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.
Zakres zadań powierzonych KOP w latach 1924–1939 obejmował szerokie spektrum działań. Do podstawowych obowiązków należała ochrona granicy w wymiarze wojskowo-politycznym oraz skarbowo-celnym, a także współdziałanie z jednostkami Wojska Polskiego w ramach systemu obrony państwa. Korpus realizował również działalność o charakterze wychowawczo-oświatowym i propagandowym wśród swoich żołnierzy, prowadził także aktywną pracę społeczną na rzecz lokalnych społeczności zamieszkujących tereny przygraniczne. Bataliony KOP zwalczały akty dywersji, przestępczość zorganizowaną, rozboje oraz działania wywiadowcze obcych państw. Równocześnie przeciwdziałała nielegalnej migracji, przemytowi towarów oraz wykroczeniom i przestępstwom o charakterze gospodarczym, odgrywając istotną rolę w stabilizacji sytuacji na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej.
W toku swojej działalności Korpus Ochrony Pogranicza podlegał licznym reorganizacjom, których celem była systematyczna poprawa skuteczności ochrony wschodnich granic Rzeczypospolitej. Szczególnie intensywny okres zmian przypadł na połowę lat 30. XX wieku, kiedy to zdecydowano się częściowo odejść od dotychczasowej struktury brygadowej na rzecz rozbudowy i wzmocnienia struktur pułkowych. W ramach tej reformy powołano dwa nowe bataliony odwodowe oraz uzupełniono stan etatowy o pododdziały artylerii lekkiej. Wszystkie jednostki KOP przeszły wówczas na nowe etaty organizacyjne, dostosowane do aktualnych potrzeb operacyjnych.
Istotnym krokiem modernizacyjnym była również zmiana systemu ochrony granicy – dotychczasowy model kordonowy, oparty na stałych posterunkach i gęstej sieci strażnic, został zastąpiony bardziej elastycznym i mobilnym systemem patrolowo-wywiadowczym, który umożliwiał szybszą reakcję na zagrożenia i lepsze wykorzystanie sił oraz środków.
Na dzień 31 grudnia 1938 roku struktura organizacyjna Korpusu Ochrony Pogranicza przedstawiała się w sposób następujący: centralne dowództwo KOP z siedzibą w Warszawie, trzy dowództwa brygad („Grodno”, „Polesie”, „Podole”), osiem dowództw pułków piechoty („Wilno”, „Głębokie”, „Wilejka”, „Wołożyn”, „Snów”, „Sarny”, „Zdołbunów”, „Karpaty”), dwadzieścia siedem batalionów granicznych, sześć batalionów odwodowych oraz specjalny batalion „Sarny”. W skład formacji wchodziły również: dywizjon kawalerii „Niewirków”, dziewiętnaście szwadronów kawalerii, dywizjon artylerii lekkiej „Czortków”, dwie baterie artylerii lekkiej („Kleck” i „Osowiec”) oraz sześć kompanii saperów.
Dodatkowo KOP dysponował zapleczem szkoleniowym i technicznym, na które składały się m.in.: Centralna Szkoła Podoficerska, dywizjon żandarmerii, pluton radiotelegraficzny, pięć kierownictw intendentury (zlokalizowanych w Grodnie, Wilejce, Łunińcu, Czortkowie i Stryju), sześć stacji gołębi pocztowych („Postawy”, „Smorgonie”, „Bogdanów”, „Baranowicze”, „Sarny” i „Buczacz”), jedenaście placówek wywiadowczych oraz pięć rejonów Przysposobienia Wojskowego KOP: „Wilno”, „Nowogródek”, „Polesie”, „Wołyń” i „Podole”. Taka rozbudowana struktura świadczyła o znaczeniu formacji w systemie bezpieczeństwa granic II RP.
Korpus Ochrony Pogranicza a wojna obronna 1939 roku
W dniu wybuchu II wojny światowej w 1939 roku, Korpus Ochrony Pogranicza znalazł się w epicentrum wojennego chaosu. Podczas pierwszych dni wojny, jednostki KOP wzięły udział w tworzeniu oddziałów mobilizacyjnych Wojska Polskiego, w ramach jego struktur utworzono m.in. rezerwową 33. i 36. Dywizję Piechoty.
W związku z rosnącym zagrożeniem militarnym już w marcu i sierpniu 1939 roku część jednostek KOP została przesunięta na zachód i włączona w skład większości armii i grup operacyjnych Wojska Polskiego, uczestniczących w kampanii wrześniowej 1939 roku. Przykładowo w ramach Armii „Łódź” działał pułk kawalerii KOP i dwa zmotoryzowane plutony saperów. Z kolei w składzie Armii „Kraków” znalazła się 1 Brygada Górska, w której skład weszły m.in. dwa pułki piechoty KOP. W strukturze Armii „Karpaty” funkcjonowała Grupa Operacyjna gen. Łukoskiego, w skład której weszła 2 Brygada Górska z batalionem KOP „Żytyń” oraz 1 pułk piechoty KOP „Karpaty”. Ponadto armiom „Modlin”, „Pomorze” i „Poznań” przydzielono po jednej kompanii saperów KOP.
Oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza odegrały istotną rolę również w trakcie sowieckiej inwazji na Polskę, zapoczątkowanej 17 września 1939 roku. Już we wczesnych godzinach porannych tego dnia jednostki KOP znalazły się pod ogniem Armii Czerwonej, która wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej, łamiąc postanowienia prawa międzynarodowego. Do pierwszych starć doszło m.in. w rejonie strażnic Czuryłowo (woj. poleskie) oraz Szapowały i Polikszty (woj. wileńskie). Pomimo zaskoczenia i znacznej przewagi liczebnej agresora, jednostki KOP w różnych rejonach podjęły zorganizowaną próbę obrony.
Opór wobec nacierających sił sowieckich stawiły m.in. bataliony „Kleck”, „Sienkiewicze” i „Dawigródek” oraz zgrupowanie „Małyńsk”. Szczególnie wyróżniły się oddziały pod dowództwem gen. bryg. Wilhelma Orlika-Rückemanna, który z własnej inicjatywy zorganizował zgrupowanie KOP i wydał rozkaz podjęcia działań obronnych. Dowodzone przez niego siły skutecznie opóźniały marsz wojsk sowieckich, podejmując regularne walki manewrowe.
Kulminacyjnym momentem walk z Armią Czerwoną była bitwa pod Szackiem, stoczona 28 września 1939 roku. W wyniku starcia zniszczono co najmniej kilkanaście sowieckich czołgów z 411. batalionu pancernego oraz zadano przeciwnikowi znaczne straty w ludziach. Mimo taktycznego sukcesu, nie powiodła się próba oskrzydlenia sowieckich oddziałów i już 29 września zgrupowanie generała przebiło się w kierunku Bugu. Ostatni bój formacja ta stoczyła 1 października pod Wytycznem, zadając wojskom sowieckim dotkliwe straty, zarówno w sprzęcie, jak i w stanie osobowym.
Kampania wrześniowa i jej niepomyślny wynik oznaczały kres funkcjonowania Korpusu Ochrony Pogranicza jako samodzielnej formacji wojskowej. W kolejnych miesiącach wielu oficerów i żołnierzy KOP padło ofiarą sowieckich represji. Znaczną ich liczbę zamordowano wiosną 1940 roku w ramach zbrodni katyńskiej – m.in. w Katyniu oraz w Charkowie. Niewielka część kadry oficerskiej KOP, która przeżyła czystki NKWD, została zwolniona po zawarciu układu Sikorski–Majski. We wrześniu i październiku 1941 roku 65 oficerów KOP opuściło łagry i zostało skierowanych do formujących się Polskich Sił Zbrojnych w Związku Sowieckim – w Buzułuku, Tatiszczewie i Tockim.
Podsumowanie
Korpus Ochrony Pogranicza to formacja, która miała nieocenione znaczenie w okresie międzywojennym. Ochrona granic, przeciwdziałanie przestępczości oraz stabilizacja polityczna wzdłuż granic stanowiły kluczowe zadania Korpusu. Choć działalność KOP zakończyła się wraz z wybuchem wojny, jego dziedzictwo pozostaje częścią polskiej historii i kultury, przypominając o trudnych latach walki o niepodległość i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej.
Artykuł powstał w ramach realizacji przez FUNDACJĘ WSPIERANIA NAUKI I ROZWOJU zadania publicznego pn. „Płk Aleksander Nowaczyński – z urzędowskiej chałupy do Wilhelmshaven” współfinansowanego przez Ministerstwo Obrony Narodowej w ramach konkursu “Historia i tradycje oręża polskiego” zorganizowanego przez Departament Edukacji, Kultury i Dziedzictwa MON.
